• एनपीआई

हाल नेपालले समस्याग्रस्त स्वास्थ्य सेवा प्रणालीका साथसाथै कोभिड–१९ माहामारीको कारण अचानक आइपरेको आर्थिक गतिरोधको दोहोरो चुनौतीका बीच ठूलो संख्यामा वैदेशिक रोजगारमा रहेका श्रमिकहरुको उद्धार, घरफिर्ती साथै पुनर्स्थापना गर्नुपर्ने गम्भीर चुनौतीको सामना गर्नु परिरहेको छ । नेपाली श्रमिकहरु विश्वभर नै छरिएका छन् ।

मुख्यतः खाडी समन्वय परिषदका देशहरु (Gulf Cooperation Council) मलेसिया र भारतलगायत देशमा असुरक्षित प्रकृतिको काम र एकदमै न्यून स्तरको जीवनयापनको कारणले गर्दा पनि नेपाली श्रमिकहरुले माहामारीका बहुपक्षीय असरको अनुभुति गरेका हुन् । फलस्वरुप पूर्वानुमान गरिएको स्वदेश फिर्ती र पुनरागमन आप्रवास (Reverse Migration) ले श्रमिकहरुको सामाजिक र आर्थिक पुनःएकीकरणलाई मुख्य केन्द्रमा राख्नुपर्ने अवस्था आईपरेको छ । सरकारले स्वदेश फर्किने श्रमिकको पुनःएकीकरणका बारेमा छलफल/विमर्श गरिरहेकोे र केही रोजगारमूलक र आर्थिक पुनरुत्थानका कार्याक्रमहरुको विश्लेषण प्रारम्भ गरेको छ । यस्मा आप्रवासी श्रमिक आफैले जति धेरै आफ्नो समुदायमा स्वयंको रुचि र अनुभवहरुको आधारमा घुलमिल हुन सक्छन त्यति नै छिटो रोजगार वा स्वरोजगार हुन सक्छन् ।

यो द्रूत मूल्याङ्कन वैदेशिक रोजगारमा रहेका श्रमिकहरुको आवाजलाई सुन्ने र सरकारको नीति निमार्णको प्रयासमा उनिहरुको सरोकारबारे जानकारी गराउने तथा आकस्मिक र परिस्थितिवश फर्कनुपर्ने वैदेशिक रोजगारीमा रहेका श्रमिकहरुलाई सहजरुपमा घर फर्काउने प्रयासमा लक्षित छ । आठ (८) प्राथमिक गन्तव्यका खाडी समन्वय परिषदका देशहरु, मलेसिया र भारतका ६२५ आप्रवासी श्रमिकका विचारहरुलाई प्रस्तुत गरिएको यस अध्ययनमा श्रमिकहरुको स्वदेश फिर्ता प्रतिको विचार र फर्किसके पछिको योजनाहरु बनाउन गरिएको प्रयासहरु अपर्याप्त रहेको प्रष्ट देखिएको छ । विश्वका अन्य भागहरुमा जस्तैः अध्ययन गरिएका गन्तव्य मुलुकमा रहेका नेपाली श्रमिकहरु पनि कोभिड–१९ को समस्यामा रहेको र त्यसपछिको अवस्थाकालागि ठोस प्रयास तथा तयारी नगरिएकोले उनिहरुलाई समय पूर्वनै नेपाल फर्कने बारेमा सोच्न बाध्य तुल्याएको छ ।

कोभिड–१९ का कारण एकातिर ठूलो संख्यामा आप्रवासी श्रमिकले नेपाल फर्किने सोच बनाएको देखिन्छ भने अर्कोतर्फ उनीहरूको रोजगारीको प्रत्याभूति र नेपालमा संक्रमणको बढ्दो अवस्थाका कारण धेरै श्रमिकहरू स्वदेश फर्कने कि नफर्कने भन्ने बारेमा द्विविधामा छन् । नेपाल फर्कने भनेको स्वदेश फर्कदाको जटिल प्रक्रिया, महङ्गो हवाई–भाडा खर्च, दुई हप्ता गुणस्तरहीन क्वारेन्टाइनमा बस्नुपर्ने तथा थप खर्च, र नेपालमा बन्दाबन्दीको सामना गर्नु हो । तर यसको विपरित, विदेशमा देखिएको बजार अस्थिरता, अन्तर्राष्ट्रिय गतिशिलता र आपूर्ति श्रृङ्खलामाअवरोध र ठूलो स्तरका विकास परियोजनाहरु, रद्द हुने वा ढिलाइ हुने भए तापनि गन्तव्य मुलुकमा रोजगार र गतिशीलता पुनः सुरु हुने सम्भावना पनि रहेको छ ।

यस द्रूत मूल्यांकनले महामारीले गर्दा विदेशमा काम गरिरहेका आप्रवासी श्रमिकहरुको जीवन र रोजगारीको अवस्थाको निम्नस्तर (Sub-Standard) बारे जानकारी गराएको छ । उत्तरदाताहरु मध्ये ५८५ कार्यस्थलको कारण संक्रमित हुन सक्नेबारे भयभित छन् भने १७५ ले उनिहरुको व्यक्तिगत जीवनशैलीका कारण संक्रमित हुनसक्ने बारे चिन्ताव्यक्त गरेका छन् । कार्यस्थलमा खासगरी बढी संख्यामा श्रमिकहरुको सम्पर्कमा आउने व्यक्ति हुने वा शिविरहरुमा बस्ने सहकर्मीहरुको माध्यमबाट होस् या कार्यस्थलमा ग्राहकहरुको प्रत्यक्ष सम्पर्क हुने (जस्तैः सुपरमार्केट र सुरक्षाकर्मीको जागिर) वा सार्वजनिक यातायात तथा कार्यस्थलको खाजाघर प्रयोगकर्ताहरुलाई बढी असुरक्षित बनाएको छ । यद्यपि कार्यस्थलमा भन्दा तुलनात्मक रुपमा अस्वस्थ र अव्यवस्थित शिविर वा सेयर गर्नुपर्ने साझा कोठामा बस्दा संक्रमणकाे जोखिम कम पाइएको छ ।

भविष्यप्रति चिन्तित

स्वदेश फर्कने आप्रवासी श्रमिकहरु अनिश्चितताका कारण भविष्यप्रति चिन्ता ब्यक्त गरेका छन् । उनीहरुका अनुसार विप्रेषणमा आएको गिरावटको प्रत्यक्ष असर उनीहरुको दैनिक आधारभूत आवश्यकताहरु पूरा गर्ने क्षमतामा निर्भर हुने गर्दछ । विप्रेषणको अभावमा उनीहरुका खाना, घर भाडा, बालबालिकाको शिक्षा र ऋण चुक्ता गर्ने क्षमता मूख्य चिन्ताको विषय बनेको छ । केही उत्तरदाताहरुले विप्रेषणमा हुने कटौतीले गैह्र आर्थिक प्रभावहरुलाई पनि संकेत गरेका छन् । जस अन्तर्गत वि-भेद, घरेलु हिं-सा र अन्य पारिवारिक तनावमा वृद्धि हुन सक्ने उल्लेख गरेका छन् । लक्षित समूह छलफलमा पनि यस विषयलाई विशेष जोड दिइएको थियो ।

वैदेशिक रोजगारमा संलग्न आप्रवासी श्रमिकहरूकोे स्वदेश फिर्ती पश्चातका योजनाहरु  पनि अत्यन्त बिचारणिय छन् । आप्रवासीहरू मध्ये ठूलो संख्या (८०५) ले नेपाल फर्किए पछि विशेष गरी कृषि अथवा गैकृषि क्षेत्रमा स्वरोजगार हुने रुचि प्रकट गरेका छन् । बांकी रहेकाले कृषि तथा गैर कृषि क्षेत्रको ज्याला रोजगारी गर्ने चाहना राख्दछन् ।

वैदेशिक रोजगारमा संलग्न श्रमिकहरूसँग भएको लक्षित समुह छलफल अनुसार कम आम्दानी हुने तर उच्च जीवन लागतको कारण नेपालका रोजगारीका अवसरहरुलाई कम आकर्षण देखाएको छ । यद्यपि सरकारले स्वदेश फर्कने श्रमिकको प्राथमिकताको लागि नीति तथा कार्यक्रम त ल्याएको छ, तथापि वार्षिक बजेटमा घोषणा गरिएका यस्ता सरकारी कार्यक्रमको बारेको सूचना ७० प्रतिशतले थाहा नभएको, २८ प्रतिशतले आशिकं रुपमा भएको र केवल २५ ले मात्र थाहा भएको सर्वेक्षणले देखाएको छ ।

उत्तरदाताहरु मध्ये अधिकांशका (८०५) अनुसार विदेशमा श्रम गर्दा कमाएको धेरै पैसा घरपरिवारका महिनैपिच्छेका आवश्यकताहरू पूर्ति गर्नमा नै खर्चिएकाले स्वरोजगारमा संलग्न हुनुको प्रमुख अवरोध आर्थिक अभाव रहेको बताएका छन् । आधा आप्रवासी श्रमिकहरुले भने सीप/प्रशिक्षणको अभावलाई प्रमुख अवरोधका रुपमा स्वीकार गरेका छन् । त्यसका साथसाथै व्यावसायिक सञ्जालको अभाव, स्थानीय सन्दर्भमा अपर्याप्त जानकारी, जटिल प्रशासनिक प्रक्रिया अन्य वाधा अवरोधहरुको रुपमा रहेको उल्लेख गरेका छन् ।

स्वदेश फर्कन चाहनेमध्येको सानो हिस्सा मात्रै ज्याला रोजगारीमा रुचि राख्दछन । उनीहरुले थोरै ज्याला, सीपकाे अभाव, प्रशिक्षण र पर्याप्त अनुभवको अभाव, अवसरको बारेमा जानकारीको कमी र उपयुक्त सञ्जालमा पहुँच नहुनु प्रमुख बाधाका रुपमा उल्लेख गरेका छन् । तीमध्ये एक तिहाई उत्तरदाताहरुका अनुसार उनीहरु रोजगारीका लागि आवश्यक आवेदन प्रकृयाको सही तरिका थाहा नपाउँदा रोजगारी पाउन असमर्थ रहेको भन्ने छ । यसमा आश्चर्य मान्नु पर्ने कुनै कारण छैन किनकि नेपालमा ज्याला र सुविधाहरु अत्यन्तै सीमित छन् । विदेशमा सोही पेसा बाट प्राप्त हुने ज्याला बढी छ भन्ने कुरामा उत्तरदाताहरूले विश्वास व्यक्त गरेका छन् । यसैले स्वदेशमा ज्यालादारी रोजगारीलाई कम आकर्षक विकल्प बनाएको छ ।

सरकारले के गर्नुपर्छ ?

वैदेशिक रोजगारबाट फर्किएका व्यक्तिहरुलाई लक्षित योजना र कार्यक्रमहरुको कार्यान्वयन पक्षलाई जोड दिनका साथै यस सम्बन्धी सूचना र जानकारीमा उनीहरुको सहजपहुंच जरुरी छ भन्ने यो अध्ययनले देखाउँछ । स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन, २०७४ ले स्वदेश फर्किएका व्यक्तिहरूलाई लक्षित गरेर योजना र कार्यक्रमहरूको कार्यान्वयन गर्ने, विदेशबाट फर्किएका व्यक्तिहरूको तथ्यांक तयार पार्ने र उनीहरूको सामाजिक तथा आर्थिक पुनःएकीकरण गर्ने लगायतका धेरै वैदेशिक रोजगारी सम्बन्धी कार्यहरु स्थानीयतहको जिम्मेवारीमा समावेश गरेको छ, जसलाई अझ सवल बनाउन आवश्यक छ ।

वैदेशिक रोजगारबाट स्वदेश फर्केका व्यक्तिहरूकोे सफल पुनःएकीकरणका लागि, सरकारले जोखिममा रहेका समुदाय जस्तैः आधिकारिक तथ्याङ्कन भेटिएका, महिलावर्ग आदिलाई वैदेशिक रोजगार कल्याणकारी कोषबाट गरिने उध्दार तथा पुनःएकीकरण प्रक्रिया र कार्यक्रमहरूमा छुटाउने नहुने कुराको सुनिश्चितता गर्नुपर्दछ । श्रम स्वीकृतिबिनै वैदेशिक रोजगारमा संलग्न वा भिसाको समयावधि समाप्त भए पनि समयमा श्रम स्वीकृतिको नविकरण नगरेको श्रमिककालागि यो विषय निकै महत्वपूर्ण हुनसक्दछ । मुख्यतः घर फर्किएका त्यस्ता श्रमिकहरुलाई सहयोग आवश्यक छ ।

पुनर्स्थापना कार्यक्रमहरुको सफलताका लागि बनाईने योजना सही तथ्यगत आधार र विशलेषणमा भर पर्दछ । पुनरागमन भएका श्रमिकहरुको सामाजिक विप्रेषणको जानकारी जस्तैः उनिहरुले प्राप्त गरेको सीप, अनुभव, सामाजिक सञ्जाल र बुझ्ने क्षमता लगायतका विषयहरु अत्यन्त महत्वपूर्ण हुन्छन् । त्यसैले पुनर्एकीकरण कार्यक्रमको योजना बनाउँदा त्यस्को सफलता सुनिश्चित गर्न समुदायको स्वामित्व, समावेशी प्रणाली, तथा लक्षित लाभग्राहीको सहभागिता सुनिश्चित गर्न सक्नु पर्दछ ।

अहिले आकस्मिक रुपमा आइपरेको पुनरागमन आप्रवास (Reverse Migration) एक मुख्य चुनौतीको रुपमा देखिएको छ । तापनि श्रमिकहरुलाई राज्यले निर्दिष्ट गरेका मुख्य प्राथमिकताका क्षेत्रहरुमा प्रभावकारी रुपमा परिचालन गर्न स्वदेश फर्किएका व्यक्तिहरुले हासिल गरेका सामाजिक विप्रेषण (Social Remittance) को पहिचान गरी उनीहरुको रुचि र आकांक्षा झल्काउन सक्ने उपयुक्त नीति, रणनीति र कार्यक्रमहरु भएमा नेपालजस्तो विप्रेषणमा अत्याधिक निर्भर रहेको देशका लागि यो एक अनुकुल अवसरको रुपमा परिणत हुन सक्नेछ ।

(डायस्पोरा नेपालीहरुको अन्तर्रास्ट्रिय थिङ्कट्यांक नेपाल पोलिसी इन्स्टिच्युट (एनपीआई) ले माइग्रेसन ल्याबसँगको सहकार्यमा खाडीका ८ देश, मलेसिया र भारतमा कार्यरत ६ सय २५ कामदारमाझ गरेको सर्वेक्षणको सारांश)

• आनन्दराज बतास

कोरोना संकट नियन्त्रणका लागि विश्वका अधिकांश मुलुकले लकडाउनलाई नै पहिलो विकल्पका रुपमा अंगिकार गरे । चीनले वुहानमा कडा लकडाउनबाटै कोरोना नियन्त्रण गरेको थियो भने बाँकी विश्वले लकडाउन गरे पनि संक्रमण नियन्त्रणमा ल्याउन सकेन ।

सुरुवाती चरणमा संक्रमण कसरी प्रसार भइरहेको छ र यसलाई कसरी नियन्त्रणमा ल्याउन सकिन्छ भन्नेमात्र नभई यसका लक्षणरू केके हुन् भन्ने विषयमै अन्योल थियाेा । र, तत्कालीन अवस्थामा लकडाउन निर्विकल्पजस्तै थियो । अझै पनि कोरोना भाइरस र यसबाट हुने कोभिड–१९ रोगका सम्बन्धमा धेरै अन्योल र भ्रम देखिन्छन् । सुरुवाती चरणमा अनुमानका भरमा टिप्पणी हुनु र सोही टिप्पणीका आधारमा लकडाउन गरिनु स्वाभाविक पनि हो ।

कोरोना संक्रमणका कारण विश्वको जनस्वास्थ्य क्षेत्रले सामना गर्नुपरेको अहिलेसम्मकै ठूलो चुनौतीको कहिले समाधान हुने हो भन्ने कुनै टुंगो छैन र विभिन्न मुलुकमा अध्ययन अनुसन्धान भइरहे पनि अहिलेसम्मका उपलब्धिबाट कोरोना नियन्त्रणका क्षेत्रमा आशा गर्न सकिने अवस्था समेत छैनन् । यसैले कोरोनालाई स्वीकार गरेर अथवा यसलाई सामना गरेरै पूर्ववत जीवनशैलीमा फर्कनुको कुनै विकल्प देखिँदैन ।

अर्थतन्त्रका लागि ठूलाे संकट

कोरोनाको असर स्वास्थ्य क्षेत्रमा मात्र सीमित नभई राजनीतिक, सामाजिक क्षेत्रमा पनि उत्तिकै छ । र, त्योभन्दा बढी आर्थिक क्षेत्रले यसबाट ठूलो मूल्य चुकाइरहेको छ । अहिलेको संकटलाई विश्वका कतिपय अर्थशास्त्रीहरुले ९० वर्षअघि अमेरिकाबाट सुरु भएको विश्व महामन्दी (ग्रेट डिप्रेसन) यताकै खराब अवस्थामा अहिले विश्व अर्थतन्त्र गुज्रिहेको बताएका छन् ।

कोरोना महामारीका कारण संसारमा दशौं लाख मानिस गरिबीको रेखामुनि धकेलिने विश्व बैंकको अनुमान छ र यसले दिगो विकास लक्ष्य हासिल गर्न ठूलो बाधा पर्ने आकलन गरिएको छ । एक महिनाअघिकै प्रक्षेपणमा पनि विश्व अर्थतन्त्र ५.२ प्रतिशत खुम्चिने उल्लेख गरेको थियो भने त्यसयता पनि विश्व अर्थतन्त्र खस्कँदो अवस्थामा छ । सोही प्रतिवेदनले खराब अवस्थामा विश्व अर्थतन्त्रको गिरावट ८ प्रतिशतसम्म पुग्न सक्ने आकलन गरेको यहाँनेर उल्लेख गर्नु सान्दर्भिक देखिन्छ ।

विश्व बैंक मात्र नभएर अमेरिकी कंग्रेसको नीति अनुसन्धान संस्था कंग्रेसनल रिसर्च सर्भिसले हालै जारी गरेको प्रतिवेदनमा कोरोनाकै कारण विश्व अर्थतन्त्रले ९०० खर्ब अमेरिकी डलर गुमाएको उल्लेख छ ।

यसरी कोरोनाले विश्व अर्थतन्त्रमा पुर्याएको क्षतिको आकार निकै फराकिलो बन्दैछ भने नेपालको अर्थतन्त्र पनि यसको असरबाट अछुतो छैन । हुन त नेपालको अर्थतन्त्रको आकार त्यति ठूलो छैन र नेपाली अर्थतन्त्र बाह्य अर्थतन्त्रसँग सीमित क्षेत्रबाहेक अन्य क्षेत्रमा प्रत्यक्ष जोडिएको समेत छैन । वैदेशिक व्यापारमा निर्यातको हिस्सा नगण्य रहेको नेपाली अर्थतन्त्रलाई कोरोनाको अन्तर्राष्ट्रिय प्रभावबाट सबैभन्दा चिन्ता रेमिट्यान्स आप्रवाहमा पर्ने आकलन गरिएको अवस्था छ । यद्यपि, रेमिट्यान्स आफैंमा दिगो स्रोत होइन भन्नेमा सबै पक्ष सहमत रहेकाले यसबाट तत्कालका लागि केही संकट देखिए पनि दिगो आर्थिक विकासका लागि भने यसले सकारात्मक परिणाम नै ल्याउनसक्छ भन्ने देखिन्छ ।

कोरोनाबाट भएको क्षतिको आकलन

नेपालमा कोरोना भाइरस र यसको नियन्त्रणका लागि भएको लकडाउनबाट कुन क्षेत्रमा कस्तो क्षति भयो भन्नेमा आधिकारिक तहबाट अध्ययन हुन सकेकाे छैन । यसले गर्दा एकीकृत तथ्यांकको अभाव छ । सरकारको आर्थिक सल्लाहकार नेपाल राष्ट्र बैंकदेखि केन्द्रीय तथ्यांक विभाग, त्रिभुवन विश्वविद्यालयलगायत कुनै पनि संस्थाले कोरोनाबाट अर्थतन्त्रमा भएको क्षतिका सम्बन्धमा स्वतन्त्र अध्ययन गर्न नसक्नुले नेपालमा अध्ययन-अनुसन्धानमा भएको कमी अड्किएकाे ।

यद्यपि, केन्द्रीय तथ्यांक विभागले आर्थिक वर्ष २०७६/७७ मा २.२७ प्रतिशतमात्र आर्थिक वृद्धि हुने अनुमान गरेको छ । जबकि सरकारले यस आवमा ८.५ प्रतिशत वृद्धिको प्रक्षेपण गरेको थियो । यसबाट लक्षित आर्थिक वृद्धिमा ७३ प्रतिशतको क्षति पुगेको आकलन गर्न सकिन्छ । असार मसान्तसम्ममा मुलुकको अर्थतन्त्रको आकार ३७ अर्ब ६३ करोड पुगेको छ ।

कोरोनाका कारण अर्थतन्त्रमा पुगेको क्षतिका सम्बन्धमा प्रमुख प्रतिपक्षी दल नेपाली कांग्रेसले गठन गरेको अर्थतन्त्र केन्द्रित विशेष समिति तथा लगानी, पूर्वाधार र रोजगार समितिसहित आईआईडीएस तथा गणेशमान सिंह अध्ययन प्रतिष्ठानजस्ता गैरसरकारी संस्थाबाट अध्ययन भएको थियो । यी अध्ययनले कोरोनाबाट भएको क्षति न्यूनीकरणका लागि सरकारले आव २०७७/७८ को बजेटमा समेट्नुपर्ने कार्यक्रमका विषयमा विस्तृत सुझाव दिए पनि कार्यान्वयन भने हुन सकेको पाइँदैन ।

हामी व्यवसायीको अनुभवका आधारमा पनि कोरोनाका कारण सबैभन्दा बढी प्रभाव मुलुकको पर्यटन क्षेत्रमा परेको छ भने यसवाहेक सेवा क्षेत्र, शिक्षा–स्वास्थ्यसहित साना मझौला उद्योग, उत्पादनमूलक र वैदेशिक व्यापार, आन्तरिक व्यापार तथा कृषिमा पनि असर परेको देखिन्छ । यसरी हेर्दा सूचना तथा सञ्चार र दैनिक उपभोग्य अत्यावश्यकीय केही वस्तुबाहेक सबैजसो व्यापार व्यवसाय कोरोनाबाट प्रभावित भएका छन् ।

यसमध्ये केही क्षेत्र लकडाउन खुकुलो भएसँगै तङ्ग्रिन थालिसकेका छन् भने पर्यटन, सेवा लगायतका केही क्षेत्रमा सुधारको सामान्य संकेतसम्म छैन । १० खर्बभन्दा बढी लगानी रहेको पर्यटन क्षेत्र त फेरि कसरी माथि उठ्ला भन्नेमै संशय देखिन्छ ।

पर्यटन, होटेल, रेस्टुरेन्ट तथा यातायातजस्ता सेवा क्षेत्रको वृद्धिदर साउनदेखि चैतसम्मको गतिविधिका कारण दुई प्रतिशत हाराहारीमा हुने अनुमान गरिए पनि चैतपछिको लामो समय यी क्षेत्रले ऋणात्मक वृद्धिदरको सामना गर्नुपर्ने देखिन्छ ।

समाधानको उपाय

नेपालले कोरोना भाइरसविरुद्ध खोपको विकास गर्नसक्ने वा यसको अन्य औषधि पत्ता लगाउनसक्ने अवस्था छैन । अध्ययन अनुसन्धानका क्षेत्रमा हाम्रो न्यून लगानी तथा आवश्यक पूर्वाधार र जनशक्तिको कमीका कारण हामीले यसतर्फ अपेक्षा गर्नु त्यति उपयुक्त नहोला । कोरोना संक्रमणको प्रसार रोक्दै आर्थिक गतिविधिलाई अगाडि बढाउनुमात्र हाम्रो विकल्प हो । विकसित मुलुकले कहिले कोरोनाको औषधि वा भ्याक्सिन पत्ता लगाउलान् भनेर पर्खेर बस्न सकिने अवस्था पनि नभएकाले सकेसम्म संयमित भएर वा सुरक्षित रहेर नै हामीले दैनिक आर्थिक, सामाजिक गतिविधिलाई अगाडि बढाउनु आवश्यक देखिन्छ ।

लकडाउनले हामीलाई दिएको शिक्षा भनेको के हो भने अर्थतन्त्रको गति रोकिनु हुँदैन । तीन महिनाका कठोर लकडाउनले अर्थतन्त्रलाई जरोसम्मै हल्लाइसकेको छ । हाम्रो अर्थतन्त्र आन्तरिक उत्पादनमुखी नभएर परनिर्भर भइसकेको अवस्थामा यस्तो संकटले हामीलाई झस्काएको छ । नेपाली युवा श्रम बिक्रीका लागि विदेशी भूमीमा पसिना बगाउने र तिनीहरुले पठाएको रेमिट्यान्सले पुनः ति मुलुककै महँगा र विलासी उत्पादन खरिद गर्नेदेखि परिवारको पेट पाल्नुपर्नेसम्मका बाध्यताले जेलिएको अर्थतन्त्रलाई अब अर्को बाटोमा अगाडि बढाउनैपर्ने देखिएको छ ।

पर्यटन, जलविद्युत्जस्ता हाम्रा तुलनात्मक लाभका क्षेत्रमा मात्र नभइ कृषिजस्तो आधारभूत आवश्यकताका क्षेत्रबाट पनि नेपालले स्वावलम्बी अर्थतन्त्रसँगै आन्तरिक रोजगारी र निर्यातमुखी व्यवसायसम्म सञ्चालन गर्न सक्ने अवस्था नभएको होइन । यसका लागि तत्कालका लागि आवश्यक भनेको पुँजी र प्रविधि नै हो । प्रविधिका क्षेत्रमा पनि विश्वव्यापी रुपमा भइरहेका आविष्कारलाई नेपाली माटो सुहाउँदो ढंगले प्रयोग गर्ने अथवा स्थानीय स्तरमै रुपान्तरण गर्ने र पुँजीका सन्दर्भमा ठूलो पुँजीभन्दा पनि सहकार्यका माध्यमले कम लागतमा बढी उत्पादकत्व हासिल गर्नसक्ने क्षेत्रमा हाम्रो नीति र कार्यक्रमहरु केन्द्रित हुनुपर्छ । यसका लागि सरकारले गर्ने भनेको नीतिगत सहजीकरणमात्र हो, अर्थतन्त्रलाई चलायमान बनाउने जिम्मेवारी निजी क्षेत्रकै हो ।

भनिन्छ- जहाँ समस्या छ त्यहीँ अवसर पनि हुन्छ । कोरोनाले थलिएको अर्थतन्त्रलाई माथि उकास्न निजी क्षेत्रले पनि नयाँ ढंगले सोच्नु आवश्यक हुन्छ । व्यावसायिक लागत कम गर्दै सूचना प्रविधिको अधिकतम प्रयोगबाट उत्पादन तथा विक्रीका क्षेत्रमा फड्को मार्न सकिन्छ । यसका लागि सूचना प्रविधि आफैंमा व्यवसायको ठूलो क्षेत्र हो भने यसबाट अहिलेका परम्परागत काम पनि सहज रुपमा नै गर्न सकिन्छ । यसरी कोरोनाले संकटमात्र ल्याएको छैन कि सम्भावनाका थुप्रै ढोका समेत खोलको छ ।

नयाँ ढंगले सोचौँ

हाम्रो अर्थतन्त्रको आकार तथा जनशक्तिको उपलब्धता तथा पछिल्लो दुई दशकमा रेमिट्यान्सले ल्याएको बहारका कारण नेपाली अर्थतन्त्रमा कोरोना प्रभावबाट अपेक्षा गरिएभन्दा चाँडै नै पुनर्जागरण आउने देखिन्छ । नेपालीको स्वाभावमा सकारात्मक सोच बढी भएको र कुल जनसंख्याको झन्डै दुईतिहाई जनशक्ति उत्पादनशील उमेर समूहमा समेत भएकाले यो अवसरको उपयोग गरेर अगाडि बढ्न सकिन्छ ।

निर्यातभन्दा पहिले आयात प्रतिस्थापनका क्षेत्रमा काम गर्नु जरूरी छ । मुलुकमा उत्पादन हुनै नसक्ने वस्तुबाहेक अन्य वस्तु आयातमा अस्थायी प्रतिबन्ध लगाइने हो भने आत्मनिर्भरता पनि टाढा छैन । जडिबुटीलगायतका कच्चा पदार्थ निर्यात नगर्ने तथा प्रशोधन र बिक्री वितरणका लागि सरकारी सहयोग हुने हो भने ग्रामीण अर्थतन्त्रको पनि विकास हुनेछ । विकास पूर्वाधारका काम बाह्रै महिना सञ्चालन गरी रोजगारीलाई मौसमी बन्नबाट रोक्ने हो भने आर्थिक गतिविधि चलायमान बनाउन कुनै महिना कुर्नुपर्दैन । कृषिमा ससाना यन्त्रमार्फत खेती, मल बीउको बन्दोबस्तजस्ता क्रियाकलापबाट आधुनिकीकरण, पशुपालन र नश्ल सुधारमा जोडजस्ता गतिविधिबाट आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र मात्र नभइ स्वस्थ नेपाल निर्माणमा पनि योगदान दिन सकिन्छ ।

वैदेशिक लगानीका क्षेत्रमा अहिलेको अवस्थामा चीनबाट बाहिरिने तयारीमा रहेका उद्योगहरुलाई नेपालले आकर्षक अवसर देखाएर तान्न सक्ने सम्भावना छ । वैदेशिक लगानीले पुँजी र प्रविधि दुवै हस्तान्तरण गर्ने भएकाले यसलाई राष्ट्रियताको मुद्दाले ओझेलमा पारिनु हुँदैन । नेपालका लागि भारतीय वा चिनियाँ लगानी पनि ठूलो स्रोत हुनसक्छ र सम्भावित बजार विस्तार यिनै मुलुकमा गर्नुपर्ने भएकाले दुवै मुलुकका लगानीकर्ताबीच प्रतिस्पर्धात्मक अवस्था सिर्जना गर्न सक्नुपर्छ ।

कोरोना संकटबाट बाहिर आउने मौद्रिक उपायमा मुद्राको भाउ घटाउने पनि हो । नेपालको भारतसँग स्थिर विनिमय दरका कारण यो तत्काल सम्भव नभए पनि यसका लागि प्रयास गर्न सकिन्छ । जापानले सन् २००८ को आर्थिक मन्दीबाट बाहिर आउन सुरु गरेको मुद्रा युद्ध अर्थात् आफ्नो मुद्राको भाउ सस्तो बनाएर निर्यात उकास्ने दाउ सुरू गरेदेखि नै विश्व व्यापार प्रणालीबारे विरोध सुरु भएको थियो । त्यही विधि पछि चीनले प्रयोग गर्यो र अहिलेसम्म सफल भइरहेको छ ।

नेपाली अर्थतन्त्रको सकारात्मक पक्षका रुपमा लिनुपर्दा यसअघिको अनुमानविपरीत मुलुक भित्रिने रेमिट्यान्स आयको क्रमशः बढोत्तरी भएको, निर्माण क्षेत्रमा पुनः काम सुचारु भएको र लामो लकडाउनपछि खुलेको सेयर बजारमा आकर्षण चुलिनुले नेपाली अर्थतन्त्रमा यसको ज्यादै ठूलो असर नपर्ने संकेत गरेका छन् ।

आन्तरिक श्रम बजारमा देखिएको समस्यालाई सम्बोधन गर्न सकिएमा त्यति धेरै चिन्ता लिनुपर्ने अवस्था पनि देखिँदैन । आसन्न मौद्रिक नीतिमार्फत बैंकको कर्जासम्बन्धी हालको समस्या तथा ब्याजदरको सदावहार समस्या सम्बोधन गर्ने र सरकारले चालू पुँजीका लागि उद्यमशील वर्गलाई केही समयमात्र सहयोग गर्ने हो भने नेपालमा कोरोनाले ल्याएका समस्याको जगमा टेकेर झन् ठूलो उपलब्धि हासिल गर्न सकिन्छ ।

सकारात्मक सोच र सकारात्मक कर्मले नै नेपाली अर्थतन्त्र अहिलेको अवस्थासम्म आएको हो र भोलिका दिनमा पनि यही चिन्तनले हामीलाई अगाडि बढाउन सक्छ ।

(लेखक बतास अर्गनाइजेसनका प्रमुख हुनुहुन्छ)

• शिव डुम्रे

‘तिमी कसरी बाच्छौं भन्दा पनि तिमी कसरी मर्छौ भन्ने कुरा बढी महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।’ – गौतम बुद्ध

प्रिय कृष्ण ! आज तिम्रो भौतिक शरीर विलिन भएको १२ औं पुण्यदिन । जीवन र मृत्युबारेमा कसैले गरेको व्याख्या पुर्ण हुँदैन तर केही यस्ता पात्र हुन्छन्, जस्को बारेमा मनले लेख्न मान्दैन, तर औलाहरु दौडिरहन्छन्– किबोर्डसँग भावनाका तरंगहरु बोकेर ।

जीवन छोटो छ । मृत्यु अवश्यम्भावी छ । हामी न जीवनमा आफूले चाहेजसरी बाँच्न सक्छौं न मृत्युबाट भाग्न । अझ दृष्टान्तहरुले भन्छन्– असल मान्छेहरुको आयु छोटो हुन्छ । उसो त हामी कति पो बाचेका छौं र १ अर्बौंको आयु भएको पृथ्वीमा सताब्दीसम्म पनि शक्तिशाली भएर बाँच्न नसक्ने मान्छेले पृथ्वी नै कब्जा गरिरहेको छ । हामी धेरै वर्ष जीवनको परिभाषा बुझ्दैनौं, हाम्रो लागि संसार आफ्नो परिवार जस्तै लाग्छ । जतिबेला अलिकति जीवनका परिभाषाहरु बुझ्न सुरु गर्छौं, त्यतिबेला ढिला भैसकेको हुन्छ । वर्तमान समय हामीलाई पुँजीवादको संस्कारले यतिसम्म मेसिनेबल बनाइसकेको छ कि हामी पैसाको पछि लाग्दालाग्दै सारा जीवनको अन्तस्करणसम्म पनि आफ्नो जीवन पत्ता लगाउन सक्दैनौं ।

प्रिय कृष्ण ! तिमीले जीवन कति बुझ्यौ, यसबारे सँगै बसेर समीक्षा गर्न पाएनौं । तर तिमीले अभिव्यक्त गर्ने शब्दभन्दा तिमीले व्यतीत गरेको जीवनले यी कुराहरु प्रष्ट पार्यो । तिमीले जीवनका ३० वटा वसन्तहरु हराभरा भएरै बितायौ । हुनत मोतिराम भट्ट पनि ३० वर्ष बाँचे । भैरव अर्यालले ४३ वर्षमै संसारबाट बिदा लिए । ३९ वर्षमा विश्वविख्यात बनेका स्वामी विवेकनन्दको निधन होस् वा ४२ वर्षमा दुर्घटनाबाट निधन भएका वरिष्ठ राजनीतिज्ञ मदन भण्डारी हुन्, सबैले अल्पायुमै जीवन त्यागे । तर उनीहरु कहिल्यै मरेनन्, मर्नेछैनन् । किनकि उनीहरुले बाँचेको जीवन नै उनीहरुको लागि काफी थियो ।

एउटा जीवनभरमा मान्छेले यो समाजलाई के दियो ? भन्ने प्रश्नले ऊ मर्यो वा अमर भयो भन्ने कुराको लेखाजोखा गर्न सकिन्छ । उनीहरुले जस्तै आफ्नो स्तरमा तिमीले यो समाजलाई एउटा परिभाषा दिएर गएका छौ । त्यसैले पनि जीवन कति लामो भयो भन्ने प्रश्न फिक्का हुन्छ, जब बाँचिएको जीवन नै कसैको लागि मार्गदर्शन बनिसकेको हुन्छ ।

०००

२०४६ साल जेष्ठ २६ गते आमा राधा पाण्डेय र बुवा रुक्मणी पाण्डेयका सुपुत्रको रुपमा साविक बिर्घा कसारे (हाल कालिगण्डकी गाउँपालिका– ४, बिर्घा) मा जन्मेका कृष्णप्रसाद पाण्डेय सबैका प्रिय थिए । हँसिला, रसिला र जोशिला कृष्ण सबैको प्यारो भएकै कारण उनको नाममा ‘बाबु’ थपियो । कृष्णलाई सांगीतिक तथा पत्रकारिताका क्षेत्रमा जोकोहीले पनि उनलाई कृष्ण बाबुको नामबाटै चिन्छन् ।

सानैदेखि निकै चम्किलो ताराजस्ता सुन्दर रुपका मान्छे भएकै कारणले पनि होला उनको शोख फिल्म र सांगीतक क्षेत्रमा थियो । २०६१ सालमा बिर्घाकै जनता माध्यमिक विद्यालयबाट एसएलसी उत्तीर्ण गरेका उनी त्यसलगत्तै जीवनको अन्तिम समयसम्म पनि बुटवललाई कार्यक्षेत्र बनाएर बसे ।

कृष्णले आफ्नो नामको पछाडि पहिचान जोड्न जुन मेहनतका साथ पसिना बगाए, त्यो सबै बुटवलमै बगाए । एसएलसीलगत्तै उनले बुटवलमा रहेको लिड्स कलेजबाट सिएमए ९१८ महिने० कोर्स अध्ययन गरे । मेडिकल क्षेत्रमा समेत ज्ञान हासिल गरेका उनले सानैदेखि आफ्नो कामलाई पनि अगाडि बढाए । बुटवलको युजन फार्मेसी, बुटवल हस्पिटल प्रा।लि। लगायतमा काम समेत गरे । उनले मोबाइल सेवाप्रदायक कम्पनी एनसेल सेन्टरमा समेत झण्डै १ वर्षसम्म काम गरेका थिए ।

ज्यानमा पनि सुन्दर कृष्णको मनमा फिल्मी क्षेत्रको हुटहुटी त थियो नै, त्यसमाथि सामाजिक सेवामा पनि उनको चासो थियो । उनले मेडिकल क्षेत्रमा काम गर्दागर्दै आवाजसँग खेल्न सुरु गरे । बुटवलमा कमै मिडिया छन्, जहाँ कृष्णको आवाज नबजेका हुन् । बुटवल एफ।एम, रेडियो रिपब्लिक, नमस्ते एफएम, छिमेकी रेडियो, खस्यौली एफएम, बुद्ध टिभी लगायत धेरै मिडियामा उनका आवाजहरु गुन्जन्थे । कहीँ साथीसँग मनका कुरा गुन्जिए, कतै गीत र संगीतका कुरा । बिहान झिसमिसेमै समाचार घन्काउने कृष्णको स्वरले कतै गोधुलीमा लोकभाका घन्काउथ्यो त कहिले छिप्पिँदो रातमा प्रेमपत्रका कथाहरु । कहिले उनी निकै भावुक भए, कहिले उत्साही र रोमान्चक पनि ।

उनलाई चिन्नेहरुले कृष्णको खास रुप चिन्दथे, देख्नेहरुले उनको हँसिलो मुहार मात्रै देख्थे । हँसिलो मुहारभित्रका उनका पीडाहरु जोकोहीले चिन्दैनन् । कृष्णमा त्यो विलक्षण प्रतिभा नै थियो, उनी जति पीडामा पनि मुस्कुराएर जित्ने स्वभावका थिए । मनभित्रका भित्री मर्म भित्री मान्छेहरुलाई मात्रै सुनाउँथे उनी । त्यो पनि धेरै कोणबाट केलाएर ।

बुटवलमा रहेर कर्म दिने कृष्ण्ककी आन्टी दुर्गा पाण्डे भन्छिन्, ‘समाजसेवामै रुचि राख्ने उसलाई मेडिकल क्षेत्रमा प्रवेश गराएँ । तर उसको शोख नै पत्रकारिता र संगीत थियो । अन्तमा समाजमा पत्रकारिता र सांगीतिक क्षेत्रबाटै आफ्नो पहिचान बनायो ।’

उनी सम्झन्छिन्, ‘पहिलो गीत रेकर्ड गर्न बुटवलबाट नसुनाई वालिङ्ग पुगेको थियो ।’

०००

अन्तरमुखी स्वभावका बहुमुखी प्रतिभाका व्यक्ति हुन्, कृष्ण । उनले धेरै साथी कमाए, साथीका लागि आफ्नो क्षमता र ल्याकतले भेटेसम्म सहयोग गरे । उनका विरलै साथी होलान्, जसले उनीसँग सहयोग नलिएको होस् । उनी साथीको लागि हरसम्भव सहयोग गर्ने भावनाका मान्छे थिए ।

कृष्णलाई नजिकबाट नियालेका पत्रकार हरिश ढकाल भन्छन्, ‘उनी सिर्जनात्मक र सक्रिय मान्छे थिए । साथीको लागि ज्यानले सकेको गर्ने उनी निकै जुझारु र उदाउँदा नक्षत्र थिए । पत्रकारिता र सांगीतिक क्षेत्रमा यति छिटो छलाङ मारेका हुन् ।’

साथीले भनेपछि कुनै सहयोग होस् या साथ, उनले कहिल्यै नाइँ र गर्दिनँ भनेनन् । कतिपय अवस्थामा आफैं देखिएर समेत ठूला अप्ठ्याराहरु सामना गराइदिएका छन्, उनले ।

फिल्मी पर्दामा पनि कृष्ण उत्तिकै सक्रिय मान्छे थिए । बुटवलबाट लामो समयदेखि फिल्म निर्देशन गर्दै आएका मनिष पन्तसँगको संगतमा आएपछि उनले फिल्ममा आफ्नो करियर बनाउने सपना देखेका थिए । पन्त सम्झन्छन्, ‘जिन्दगानी दर्पण छायाँ’ फिल्मको काम गर्दागर्दै उनी नियमित छायांकनमा आउने गर्दथे । पछि ‘डिभोर्स’ र ‘उर्वशी’ फिल्ममा भूमिका नै निर्वाह गरेर फिल्म खेले । जब टेलिभिजन पत्रकारितामा बढी सक्रिय हुनथाले, उनको व्यस्तताले गर्दा उनी फिल्म क्षेत्रमा भने प्रत्यक्ष भूमिकामा देखा परेनन् ।’

पन्तका अनुसार उनी गीत, संगीतमा सक्रिय भए । दुई दर्जनभन्दा बढी म्युजिक भिडियोमा आफ्नो कलाकारिता प्रस्तुत गरेपछि उनको उचाइँ पनि चुलिँदै गयो । सामाजिक क्षेत्रमा सेवा गर्ने भावनाले उनलाई पत्रकारिताको भोक झनझन् बढिरहेको थियो । एकातिर सांगीतक यात्रा, अर्कोतिर सामाजिक भावना । उनी दुवैतिर सन्तुलित भूमिकामा देखिन थाले । जब अलि बढी सक्रियता पत्रकारिता क्षेत्रमा हुन थाल्यो, त्यतिबेला सांगीतिक क्षेत्रमा कम समय दिन थालेका थिए । यद्यपि उनको विशिष्ट क्षमताकै कारण हरेक तीज, दशैँलगायत विशेष समयमा नयाँ–नयाँ सामयिक गीतहरु, हरेक सामाजिक परिवेशलाई मिल्ने सांगीतक कर्महरु भने गर्न छोडेनन् ।

आज कृष्ण यो धरतीमा छैनन्, तर उनका आधा दर्जनबढी गीतहरु स्टुडियोमा एक्लै गुन्गुनाइरहेका छन् ।

०००

प्रिय कृष्ण ! घरीघरी यस्तो लाग्दछ कि स्टिभ जब्सले कतै भनेका छन्, ‘म छिटै मर्दैछु भन्ने बोधले मलाई जीवनमा ठुलाठुला निर्णय लिन मद्दत गरेको छ ।’ यस्तै गर्यौग तिमीले, ३ दशकको उमेरमा के चाहिँ गरेनौ ? सामाजिक जीवन बितायौ, कतिका जीवन उद्दार गर्यौभ, कतिलाई नयाँ जीवन दियौ । धेरैको जीवन बचायौ । सडकमा दुर्घटना भएका धेरैलाई उद्दार गरेर हस्पिटल पुर्याएका छौ तिमीले । तर विडम्बना, तिमी आफै सडकमै दुर्घटित भएर यो नश्वर देह त्याग्यौ ।

पारिवारिक जिम्मेवारी होस् या सामाजिक, तिमी धेरै हदसम्म व्यवस्थित थियौ । एउटा मान्छेले आफ्नो जीवनकालसम्म गर्नैपर्ने खास कामहरु तिमीले यति छोटो समयमै गरेका थियौ कि तिमीले भोलिको लागि गर्न बाँकी केही राखेनौ ।

पैसा, पद, प्रतिष्ठा र पावर । तिमीले आफ्नो जीवनको लक्ष्य यतिमात्रै देखेनौ, तिमी समाजमा भएको विभेद, अन्याय र अ’त्याचार विरुद्ध पनि बोलिरह्यौ । तिमीले बाँच्दासम्म न जीवनलाई निकै प्रेम गर्यौ । तिमीसँगका धेरै किस्साहरु छन्, जो म शब्दमा चित्रित गरेर भन्न सक्दिनँ ।

नर्मन कोउसिंसले भनेका छन्, ‘मृत्यु भनेको नराम्रो होईन । नराम्रो त त्यो हो, जब हामी बाँच्दा आफ्नो मनलाई मारेर बाँचिरहेका हुन्छौं ।’

हो कृष्ण ! तिमीले आफ्नो मनलाई कहिल्यै मारेनौ, सधैँ सम्मानपूर्वक बाँच्न दियौ मनलाई । र त आज दुनियाँको मनमा तिमीले राज गरेका छौ ।

०००

कृष्ण ! जब तिम्रो दुर्घटना भएको खबर पाएँ, त्यसपछि तिमीलाई सम्झेँ । तिम्रो उज्यालो मुहार र खुला हृदय सम्झेर भक्कानिएँ । त्यो भन्दा धेरै मैले तिम्री फूलजस्ती श्रीमती, हुर्कंदै गरेको मुना र तिम्रो सुन्दर परिवार सम्झिरहेँ । धेरै हदसम्म भगवान् नपुकार्ने मलाई कताकता भगवानसँग भेटेर सोध्न मन लागेको थियो– उसलाई ल्याउनुपहिले त्यो कोमल मुहार हेरेनौ कि ? देखेनौ, त्यो मुना– जो ‘बाबा’ भन्नको लागि धर्तीमा अवतरण गर्न हतारिइरहेको छ !

असारको मध्यरात, झमझम आकाश रोईरहेको समय । कालो निष्पट अँध्यारो, बिजुली चम्किरहेको थियो तिमी अस्ताइसकेका रहेछौं । मध्यरातमा खबर पाएपछि तिम्रो उज्यालो मुहार निदाएको दृश्य हेर्न मनले मान्दै मानेन, कयौं कहरहरु छलेर पनि तिम्रो मुहार सुम्सुम्याउन आउन मन लाग्यो ।

तिमीसँगको दशकदेखिकाे चिनजान, ६ वर्षदेखिको सहयात्राका ती पलहरु नयनभरि बयेली खेलिरहे । डेढ वर्षअघि तिम्रो बिहेमा नाँच्दै गएको बाटोमा अहिले म रुँदै गएको थिएँ । अगाडि बैनी थिई, जो होशविहीन थिई । रङ्ग उडेपछि ओइलाएको गुलावजस्तै खालि शून्य शरीर बोकेर जाँदै थिई । तिमी काठको बाकसभित्र थियौ, मस्त चिरनिद्रामा । म पछिपछि थिएँ, तिम्रा सँगतदेखिका दिनहरू र अबको तिमिबिना तिम्रो अभाव खड्कन नदिने दिनहरु सम्झँदै… ।

तिमीले मृत्युलाई सधैँ सामान्य मान्याै, जुन बाटोमा तिमी र म काँधमा हात हालेर हाँस्दै ओरालाे लागेका थियौं तिम्रो घरबाट, त्यही बाटोमा तिमीलाई म काधँमा हालेर ओरालो लागेको थिएँ रुँदै… ।

तिमी कालीगण्डकीको किनारमा लमतम्न सुतेका थियौ, म तिम्रो छेउबाट कतै हाम्रा ती दिनहरूमा हराइरहेको थिएँ । त्यो विरहलाग्दाे किनारमा सुसाइरहेको कालीले तिम्रो लाली जोवन खरानी बनाएर बगाउँदै थियो । भावोद्वेलित भएर कालीगण्डकीसँगै आँखाका नुनिला पानीहरु बगिरहेका थिए, निरन्तर । आँखा अगाडिबाटै विलीन भए पनि एकातिर म तिमीलाई बिर्सन सक्थिनँ, अर्कोतिर बैनी, आमा र तिम्रो परिवार ।

म भावोद्वेलित भएर कालीगण्डकीसँगै आँखाका नुनीला भलहरू बगाउँदै टाेलाइहेकाे थिएँ, निरन्तर ।

तिमीले साईकल चलाएर घटाउन खोजेको तिम्रो पुटुकक पेट त जलेर गयाे । जीवनभर माया गरेर राखेको ‘आमा’ लेखेको ट्याटु क्षणभरमै आगोमा हरायो । तिम्रा ती डोलाएका हात, भरिला पाउ, चिल्ला गाला, चम्किलो अनुहार, आखाँभरि नाचिरह्यो । अन्तिममा जान्छु है भनेको आवाज आएजस्तै भयो, म झसँग भएँ- तिमी सकिएका रहेछौ ।

म तिम्रो चिताको अगाडि धेरैबेर घोप्टिएँ, तिमी अब रहेनौ । तिमीलाई बोकेर गएकाहरू तिमीलाई छोडेर फर्के । म भने तिमीलाई मनभरि बोकेर फर्किएँ । घर आएँ । आमाको अनुहारमा तिम्लाई देखेँ । नानीको अनुहारमा तिम्लाई देखेँ । नानीको पेटमा तिम्लाई देखेँ । हजुरबुवा, हजुरआमा, भाई र बहिनीहरुमा केवल तिम्लाई देखेँ । तिमी त मरेकै रहेनछौ कृष्ण ! तिमी त साझा बनेका रहेछौं, हामी सबैका ।

प्रिय कृष्ण, तिमी मरेका होईनौ, रुपान्तरण भएका हौ- जीवनबाट । एल्ज्यान्ड्रोले एउटा पुस्तकमा उल्लेख गरेका छन्, ‘जीवन र मृत्यु भ्रम मात्रै हो । हामी सबै रुपान्तरणको प्रक्रियामा छौं ।’ त्यसैले कृष्ण, तिमी जीवनबाट रुपान्तरण भएका हौ । तिमी कहिल्यै मर्ने छैनौ । किनकि मृत्युको उत्कर्ष नै जीवन हो ।

तिमीले देखेका र देख्न बाँकी केही सपनाहरु छन्, जुन पूरा गर्ने जिम्मेवारी आइपुगेको छ । तिम्रो शोकलाई तिम्रै शक्तिमा रुपान्तरण गर्दै तिम्रो घर, परिवार र समाजमा तिम्रो अभाव हुन नदिने प्रतिबद्धतासहित अलबिदा कृष्ण बाबु ! हार्दिक श्रद्धाञ्जली !!

(लेखक न्युज २४ टेलिभिजनका लागि बुटवलबाट रिपोर्टिङ गर्छन्)

• यादव देवकोटा

नमस्ते नेपाल ! ए साँच्ची, यता आएदेखि नै ओला पोर्चुगल भन्ने जो गरिएको छ । प्रवासमा बिताइएका हरेक पल, घडी, समय जोड्दै जाने हो भने हेर्ने कथा पनि होइन, सुन्ने कथा पनि होइन महसुस गर्ने कथा पनि होइन हेर्ने कथाभित्रको व्यथा नै बन्छ होला । तर त्यति टाढा पनि नपुगौँ । नजिकबाटै नियाल्दा पनि प्रबासिएकाहरुको जीवन काफी बुझ्न सकिन्छ ।

सामाजिक रुपमा र व्यावसायिक दुवै हिसाबले जिन्दगीमा सधैँजसो नै समाजकै, देशकै कुरा सुनियो लेखियो । कति पढियो, पढियो । यसको कुनै लेखाजोखा छैन आज अलिकति भने पनि आफ्नै कुरा लेखौँ न भन्ने लागेको छ ।

देशमै लामो समयदेखि पत्रकारिता गरिरहेको थिएँ, एकाएक एउटा अवसर मिल्यो– विश्वकै ठुलो वेब समिटमा भाग लिने, त्यो पनि सन्चारकर्मीको रुपमा । कार्यक्रम युरोपियन युनियनमा सबैभन्दा बढी नेपाली बसोबास गर्ने मुलुक पोर्चुगलमा थियो । आएँ, हेरेँ, बुझेँ । बसाइ लम्बिँदै गयो । साथीभाइले यतै बस्न सुझाए । अन्ततः मैले पनि यतै बस्ने निर्णय गरेँ । सुरुका दिनमा यहाँकै स्थानीय नेपाली अनलाइन मिडियामा केही महिना काम गरेँ, त्यतिखेर फेसबुक इन्स्टान्ट आर्टिकलबाट राम्रै पैसा कमाइ हुन्थ्यो । यतातिरको खर्च चलेकै थियो । युरोपको चुल्होमा आगो बलेकै थियो । त्यही बीचमा देशको राष्ट्रिय एक टेलिभिजनसँग पनि युरोप कोरेस्पोन्डेन्टको रुपमा काम गरी नै रहेको थिएँ ।

कालान्तारमा यी सब सम्भव भएनन्, यो राज्यको कानुनभित्र रहेर आफ्नो कागजी प्रकृयाको लागि सशर्त अरु नेपालीसरह हुन अरुले गरेजस्तै मैले पनि गर्नुपर्ने भयो । अब मेरो पेशा, पेशा रहेन । अब मेरो अस्तित्व मेरो पेशाले पहिचान गर्न पाउने भएन । जे होस्, दुवै हातमा लड्डु त कहाँ मिल्छ र ? चित्त बुझाएँ ।

म सामन्य एउटा रेस्टुरेन्टमा काम गर्छु । रोजिरोटी यतैबाट मिलेको छ । खाई कम- थकाइ बढी, प्यास कम- बित्यास बढी । समय कम- भय बढी । नाम गुमनाम- काम धुमधाम । आश केही हुने तर खास केही नहुने । यस्तै छ विदेश ।

तर, यत्ति भनेर म चुपचाप बसेको चाहिँ होइन, आफ्नै व्यवस्थापनको काम सकियो । अब सभ्य प्रवासी समाजको रहनसहनसँगै प्रवास पत्रकारितालाई पनि समय दिई नै रहेको छु ।

हाम्रा बाआमा, आफन्त, छिमेकी र समाजले विदेशिएका आफ्ना छोराछोरीको सुख–सयल, घर, कार देखेर खुसी हुनुभएको होला । तर एउटा कुरा नि– ती सबै छोराछोरीहरुले देखेको खास सपनाले आजसम्म आकार पाएको छैन । र, अन्ततः हामीसँग सुरक्षित नै पो के थियो र ?

हामीसँग सीप त थियो तर कज्याउने अर्कै थियो । हामीसँग क्षमता थियो तर हाँक्ने अर्कै थियो । हामीसँग पसिना चुहाउने सामथ्र्य थियो तर खाने अर्कै थियो । हामीसँग वस्तु थियो तर बजारभाउ र मूल्य अर्कैको हातमा थियो । हामीसँग समाज थियो, संस्कार थियो तर हैकम अर्कैको थियो । हामीसँग नीति थियो, नियम थियो तर बनाउने र पाखा लगाउने पनि अर्कै थियो । हामीसँग संविधान थियो तर त्यसलाई खेलाउने अर्कै थियो । हामीसँग सम्पत्ति थियो तर उपयोग गर्ने अर्कै थियो । हामीसँग राष्ट्रियता थियो तर बोक्ने र हल्लाउने चाहिँ अर्कै थियो । हामीसँग राष्ट्र छ तर हाँक्ने पनि अर्कै छ । हामी नग्न छौं, निरीह छौं र निसहाय हुँदै गइरहेका छौं । त्यसैले आज हामी देश छोडेर विदेश छौँ ।

यतिखेर म पोर्चुगलमा छु । साढे दुइ वर्ष भयो, यता आएदेखि नै प्रवासमा बसेर पत्रकारिता गरी नै रहेको छु ।

यतिबेला विश्वभर कोभिड–१९ को महामारी छ । नागरिक जोगाउन देशका आ-आफ्ना नाका मात्रै बन्द छैनन्, विश्व नै ‘लक’ गरिएको छ । सडकमा न गाडी चलेको छ, न आकाश नै । यतिखेर मान्छेदेखि मान्छे नै डराउनुपरेको छ । लाखौँ नागरिकले अनाहकमा ज्यान गुमाइसकेका छन् । यतिखेर मानव सभ्याता नै हराउने हो कि भन्ने त्रास आम नागरिकमा परेको छ । परदेशमा रहेकाहरु घरदेश जान नपाएर चिन्तामा छन् भने सीमामा पुगेकहरु पनि घरदेश हेरेर पीडाका साथ बसिरहेका छन् । विश्वव्यापी महामारीका बेला आफ्नो जीवनको कुनै प्रवाह नगरी मैदानमा उत्रिएका स्वास्थ्यकर्मी, सुरक्षाकर्मी र सञ्चारकर्मीलाई सलाम छ ।

प्रसंग पत्रकारिताकै हो । टेलिभिजन कर्म गरेको एउटा सामान्य सञ्चारकर्मीको उद्देश्य त्यति ठुलो हुँदैन । पेशाका लागि गरिएको संचारकर्मले उही दैनिक आवश्यकताबाहेक आफ्नो बचेको समय दिने, जाने–बुझेका कुरा आफुले कुनै फोरममार्फत सुझाउने, बुझाउनेबाहेक अरु के हुन सक्ला ?

जब पत्रकारिता नशामा परिणत हुन्छ, अनि यसले तपाईंको मन र मस्तिष्कमा जरो गाड्छ । केही नयाँ त गर्नैपर्छ भन्ने हुन्छ र केही न केही कुरा मनमनै खेलिरहेको हुन्छ । मोफसलदेखि शहरसम्म भनौं या देशदेखि विदेशसम्म नै किन नहोस् । तपाईंलाई यो सञ्चारकर्मको मोह र ममता रत्तिभर घटेको हुँदैन । र घट्न पनि दिनुहुँदैन ।

कोभिड–१९ अर्थात् कोरोना भाइरसले निम्त्याएको लकडाउनले मानसिक रुपमा डर त्रास दिए पनि शारीरिक रुपमा भने केही आराम पक्कै पनि दिलाएको छ । लामो समयसम्मको बसाइँले मानिसमा झन् थकाइको महशुस गर्न थालेका छन् । उनीहरु आफ्नो नियमित काममा फर्कन चाहन्छन् तर परिस्थिति भने फरक छ ।

लकडाउनले जन्माएको त्यो ‘छ मिनेट’

तपाई फुर्सद हुँदा के गर्नुहुन्छ ? आजकाल धेरै मानिसहरु फुर्सदको समयमा के गर्छन् त ? त्यो त तपाई–हामीलाई थाहै छ । विद्युतीय उपकरणको साथ खोज्छौं । इन्टरनेटमा जोडिन्छौं । त्यहीँबाट संसार नियाल्छौं १ इन्टरनेटबिना बाँच्नै नसकिने जमात विश्वभर विरलै होलान् । पछिल्लो समय त सोसल मिडियाको प्रयोग ह्वात्तै बढेको छ । जुन स्वाभाविक पनि छ । मनोरञ्जन, सूचना, अध्ययन–अध्यापन होस् या संसार नियाल्नेहरु, सबै प्रविधिको वरिपरि घुमिरहेका हुन्छन् ।

त्यसो त अहिले विश्वभर कोरोनाको कहरले आक्रान्त पारेको छ । घरभित्रै थुनिनु परेको छ । मनमा धेरै कुराहरु घुलमिल हुँदै गएका छन् । पारिवारिक वार्तालाप, आफन्त, साथीभाइसँगको कुराकानी, माया–ममतादेखि सञ्चो–बिसञ्चो एक–आपसमा साँट्ने दैनिकीजस्तै बनेको छ । मनमा अनेक तरंग मात्रै पैदा भएको छैन् । कसरी अगाडि बढ्ने र कसरी फरक बन्ने भन्ने सोचले मलाई पछ्याइरह्यो । मैले गरिआएको पेशा पनि मेरै साथमा छ । यतिखेर प्रवासमा रहे पनि यसलाई कसरी अझ बढी महत्वका साथ अघि बढाउने भन्ने प्रश्नले आफैंलाई थप सोच्न बाध्य बनाएको छ ।

प्रवास आएदेखि नै यहाँको स्थानीय मिडियासँग मैले ‘नेपाल टक्स’ भनेर अन्तरवार्ता शुरु गरेँ । जुन अहिले पनि चलिरहेको छ । जसले नेपाली र नेपाली समाजको माया पाएको छ । तर यतिमात्रै सीमित रहनुहुन्न भन्ने लागेर हामीले ‘लकडाउन’ सँगै ‘छ मिनेट छ ?’ को नाम जुराएर मैदानमा उत्रिएका छौं । छोटो समयमा महत्वपूर्ण अनि मार्गदर्शक बन्ने धेरै विषयलाई उजागर गर्ने हाम्रो मिशन हो । सोहीअनुरुप हामीले कार्यक्रम ‘छ मिनेट छ ?’ को आधिकारिक प्रोमो पनि बनायौं ।

धेरै दर्शक/श्रोताको एउटै प्रश्न– के हो ‘छ मिनेट छ’ ?

कुनै पनि विषयको गहिराइमा पुगेर त्यसको यथार्थ बाहिर ल्याउने मात्रै होइन, समाजमा घटेका घटना र व्यक्तिमा लुकेर बसेको क्षमतालाई पनि प्रष्फुटन गराउने हाम्रो मिशन हो । तपाइको छ मिनेटको समयलाई ध्यानमा राखेर हामीले कार्यक्रमको डिजाइन गरेका हौं । त्यसो त प्रवासमा बस्ने हामी कसैसँग पनि धेरै समय हुँदैन ।

हामीलाई न देश्को राजनैतिक विषयको बहस गर्ने समय छ, न सुन्ने फुर्सद नै । प्रवासीको पीडा, विस्मात्, समस्या र उनीहरुको दुःखपछिको सुखमा केन्द्रित बन्नेछौं । तपाईको छ मिनेट सबै नेपालीका लागि मार्गदर्शक र जानकारीमूलक बनोस् । प्रवासमा काम नगरी कसैलाई खान पुग्दैन । त्यसैले तपाईं आराम गर्दा होस् या अन्य कुनै समयमा बँचेको छ मिनेट तपाई–हामी अनि समाजका लागि महत्वपूर्ण बन्ने हाम्रो अपेक्षा हो ।

प्रवासमा पत्रकारिता

देख्नेहरुलाई प्रवासको पत्रकारिता मस्ती लागे पनि भोग्नेलाई मात्रै त्यसको वास्तविक पीडा थाहा हुन्छ । बचेखुचेको समयमा गरिने प्रवासको पत्रकारिताले व्यावसायिक रुप भने लिएको कमै मात्रामा छ । पत्रकारका हितका लागि स्वदेशमा मात्र होइन, प्रवासमा पनि थुप्रै संघ–संस्थाहरु खोलिएका छन् । तीमध्ये एकाध संस्थाले पत्रकारको हितमा काम गरे पनि अधिकांश भने राजनीति, चाकडी र चाप्लुसीमा लिप्त भएको थुप्रै उदाहरण छन् ।

पत्रकार महासंघको प्रवास शाखा खोलिएका छन् । तर महासंघले उनिहरुको स्तर मापनको आधार तयार भने गर्न सकेको छैन् । मुलधारमा काम गरेका राम्रा पत्रकार प्रवासमा बिलिन हुन पुगेका छन् । प्रवासको पत्रकारिता मुलुकको हितमा भन्दा प्रवासमा हुने राजनीतिमा प्रयोग हुन थालेको आभाष हुने गरेको छ । मुल विषय अध्ययन नै नगरेका तर लहडका भरमा पत्रकारिता गर्नेहरुको लर्कन प्रवासमा देख्न सकिन्छ । तर प्रवासमा महासंघले मापदण्ड निर्धारण गर्न नसक्दा वास्तविक पत्रकारिता गर्नेहरु ओझेलमा पर्ने गरेका छन् । महासंघले राम्रा मान्छेभन्दा पनि हाम्रा मान्छे खोज्दा प्रवासका पत्रकार र पत्रकारिताले सही ट्रयाक समात्न सकेको छैन् ।

डिजिटल पत्रिका संचालनका नाममा आफ्नै सिर्जनात्मक भन्दा पनि अर्काको समाचार हुकिङ गर्ने बानीले प्रवासको पत्रकारिताप्रति पाठकहरु खासै सन्तुष्ट भएको पाँइदैन् । आगामी दिनमा महासंघले यस्ता विषयमा पनि ध्यान दिने हो भने प्रवासको पत्रकारिता र पत्रकारको स्तर र क्षमतामा विकास हुने थियो ।

‘आँफु पनि गुँँड नलगाउने, अरुले लगाएको गुँड पनि भत्काउने’ प्रवृत्ति

हातमा लाइसेन्स, दिमागमा सेन्स र क्यामेरामा लेन्स नहुनेहरु क्रोधले बुई चढ्ने विरोधले भुइँ कोपर्ने गर्छन् । सोसियल मिडियाका टाइमलाइन र च्याट्मा गरिएको पत्रकारिता होइन यो ।

मेरो कुनै पनि पात्रसँग कुनै प्रतिस्पर्धा होइन । मात्रै प्रवृत्तिसँगको ‘अपोजिसन’ हो । काम गराइको क्रममा मेरा पनि कति कमजोरी होलान् । मैले मेरा कमी-कमजोरीलाई जहिले पनि आत्मसात गरेको छु । मैले मेरो कामप्रति कहिल्यै घमण्ड पनि गरेको छैन । यदि गरेँ भने तपाईले मलाइ दण्ड दिन सक्नुहुन्छ । सबै शिरोधार्य छ । तर सकेसम्म अरुको भलाई गरौं । यदि त्यो पनि न सकिन्न भने बिगार पनि गर्नुहुन्न ।

यो कर्ममा लाग्दै गर्दा मैले गुमाएको त केही पनि छैन । तर पाएको कति छ कति । त्यसैले त तपाईले दिएको मायाले आज ‘क्याटलिस्ट’को काम गर्दै उर्जामाथि उर्जा थपेको छ ।

यही दौरानमा मैले आँखामै राख्दा पनि नबिझाउने दर्शकदीर्घा भेटेँ । कतै उकाली चढ्नेहरूको साहसमा आँटको पोयो लगाउँछन् त कतै ओरालीमा चिप्लिनेहरूलाई भविष्यको आशा देखाएर गन्तव्यसम्म पुग्न हौस्याउँछन् । कोही-कोही त अठोटको दियो बालेर अगाडि बढ्न र उद्देश्य प्राप्तिका निम्ति कठिन संघर्षको बाटो रोज्न प्रोत्साहित गर्छन् । त्यसैले त हामी निरन्तर छौं । अन्तर छैन, अनि मतान्तर छैन । हामीसँग विवेकको प्रयोग समानान्तर छ ।

बाटो हिँड्नेहरुको हो । जीवन भोग्नेहरूको हो । पीडा अनुभूति गर्नेहरूको हो । विश्वास फुलाउनेहरूको हो । आँट आस्थामा गोडमेल गर्नेहरूको हो । खुसी आफैलाई विश्वासमा लिनेहरूको हो । त्यसैले त हामी आजसम्म सबैलाई खोकिलामा राखेर अगाडी बढेका छौं । त्यसमा तपाई दर्शक श्रोताको माया आजसम्म पनि उस्तै अनि दुरुस्तै छ ।

मैले आफूलाई कहिले पनि पत्रकारको रुपमा प्रस्तुत गर्ने र समाजले मलाई स– सम्मान कुनै पनि ठाउँमा मेरो प्रशंसा गरोस भन्ने म चाहन्न । तर मैले गर्ने मेरो काम र देनको मुल्यांकन गरोस भन्ने अपेक्षा चाँहि जो-कसैलाई पनि हुन्छ । पत्रकारिता पढ्नु र अलि-अलि लेख्नुले मात्र पूर्ण पत्रकारिता गर्न सकिदैन भन्ने मेरो सोच हो । आज म प्रवासमा बस्ने हुँदा मेरो अपेक्षाका विषयवस्तु प्रवास पत्रकारितासँग नै सम्बन्धित छ । र म यसमा नै समर्पित छु ।

कुनै पनि टेलिभिजन कार्यक्रमको अभिप्राय प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष जे र जसो भए पनि– सन्देशका लागि, विचारका लागि, उपदेशका लागि, मनोरञ्जनका लागि, लहडका लागि, चर्चाको लागि, जे-जेका लागि भए नि जबसम्म मान्छेको मन र मस्तिष्क थरथराउने, झनझनाउने र पगाल्ने गराउँदैन त्यस्तो कार्यक्रम लामो कालसम्म जीवित रहन सक्दैन् । युग बोध र युग सन्देश नभएका कुनैपनि कार्यक्रमले दर्शक र श्रोताको मन छुदैन ।

हाम्रो ‘कन्सेप्ट’ र हाम्रो टिमको मेहनतलाई ‘एसेप्ट’ त गर्नु नै हुन्छ भन्ने विश्वास लिएको छु । र, अन्तमा तपाई दर्शक, श्रोता र पाठकसामु सत्य तथ्य सूचना पु¥याउने कोशिस त गर्छु गर्छु । समाजमा भएका विसङ्गति र गलत प्रवृत्तिप्रति औला ठड्याउन समेत कहिलै नहिच्किचाउने प्रण गर्दै तपाईले दिनुभएको ‘छ मिनेट’ प्रति मेरो सद्भाव र प्रेममा कहिल्यै कमी हुन दिने छैन । तपाईको ‘छ मिनेट’ सबैका लागि मार्गदर्शक बन्न सकोस् !